REVISADA A COLECCIÓN "SENTENZAS, FÍAS E RUADAS" DE GÓMEZ VILABELLA

Os 20 capítulos da colección "SENTENZAS, FÍAS E RUADAS", do escritor e colaborador Xosé María Gómez Vilabella, publicados neste blog, poden lerse revisados e actualizados, en edición conxunta, no blog do propio autor.

A finalidade desta revisión segundo Gómez Vilabella é "perfeccionar no posible este traballo para que, polo menos virtualmente, quede constancia da existencia histórica do saber e facer das xentes destas terras, así como da sabedoría e costumes populares". Con esa idea, di o escritor castroverdense, "corrixín algo, maticei, engadín fotografías, etc., dando como resultado a incorporación do texto renovado ao meu "blog".
Agrupados en dúas seccións, pódense consultar e ler nos seguintes enderezos:

picar para ve-la primeira sección
picar para ve-la segunda sección

Sentenzas, fías e ruadas na bisbarra de Castroverde

Das rúas de casamento e das foleadas… ¡ao fútbol!

-y XX-

Achegas de

Xosé María Gómez VilabellaO autor desta serie, entregando un trofeo
nun partido de fútbol, en Sidi Ifni.

¡Que a ninguén se lle ocorra dicir hoxe en día que non lle gusta o fútbol, ou que non o entende, porque o tomarán por..., ¡por iso que estades pensando!

Caso distinto eran aqueles costumes, aqueles divertimentos, nosos, enxebres, de propia colleita, ¡tantos e tan diferentes! Ademais de divertidos, tiñan o seu aquel ximnástico; aqueles si, máis, moito máis, que iso de chocar cos autos, sexa ao entrar ou ao saír do estadio, e total para non quedarnos sen un asento incómodo, duro, liso..., de formigón!

¿Xogos? ¡Máis que agora, pois, como tiñamos que andar un longo treito, o camiño daba para todo, para todo tipo de inventos, desde a billarda ata o circense de correr por riba das paredes a paso ximnástico; e non iso do “pavillón de deportes”, sempre ocupado, e sempre pendentes de que non nos deixe en terra o “transporte escolar”.

Aqueles carriños de madeira, pero tamén se facían en miniatura con dúas corolas de nabo; aquelas “bicis” sen freo; aqueles cirichóns, cun émbolo cabeceado con estopas para irriga-lo compañeiro, maiormente por carnavais; o tira-balas, tamén de estopa, que se apertaban contra o estómago para facer puntería... Con dous botes, taponados cunha vexiga seca, de cocho, e un fío de algodón, inventamos os primeiros teléfonos que funcionaron en Castroverde. De alcacén despuntabamos uns chifres que soaban con música de anxos; as frautas de castiro, que se lles extraía a casca mazándoa con suavidade, e despois axustábaselle un recorte da mesma madeira para que fixese de palleta... ¡Mil cousas, mil inventos, que os da miña xeración non tivemos clases de “manualidades”, nin falta que nos fixeron!

O que tiña bo oído e mellor afección, con aquelas frautas de castiro aprendía a escala musical; que diso pasábase á gaita do fol. Igual que batendo nunha lata do pemento aprendíase a toca-la caixa, o bombo, a pandeireta...

Despois da Guerra, segundo ían regresando os mozos, aqueles que lembraban a gaita do fol, ou llela conservaran, volveron a ela..., ¡e deron uns solos impresionantes, aos domingos, que mereceron o nome de “foleadas”. Tamén se volveu ao “permite”..., que moitas leas ten ocasionado. Nesta bisbarra tivemos a grandeza de que volvesen a actuar dúas bandas, Pena e/ou Bolaño, tan pronto como o “cuartel” da Garda Civil tivo permiso para dar permiso para permitir dúas ou tres horiñas de música festeira, pero sempre con clausura antes da posta do sol. ¡Naturalmente: tratábase de situarnos “Cara al sol”!

As festas volveron a ser “de merenda”. A xente de lonxe madrugaba para preparar as viandas, metelas na alforxa, ou subir as cestas á cabeza, con aquelas rodeliñas..., ¡con xaxún, ata despois da Misa, que o Concilio aínda estaba lonxe!

Nestes medios, algo que non se perdera, algo que non houbo que resucitar, foi o lume novo, ¡San Xoán!, así como o de enramallar as casas, hortas e alpendres. Tamén seguiron os curandeiros, por falta de médicos e de menciñas: as sangrías, os tirizós, a “espinilla” caída...; o leite callado, con codesos, para as lombrigas...

Mais, por riba de todo, neste país rutilaban as rúas de casamento, ¡e iso que se celebraban de noite! ¿Eran vulgares aproveitamentos da veciñanza, ou honores tributados aos noivos? En particular os foguetes, moitos desgustos deixan dados: A mocidade do lugar considerábaos unha honra, ¡especialmente para as veciñas! Pero as nais delas, si se sabía, ou presentía, que a noiva non ía de branco, ¡de branco virxinal!, non perdoaba aquela “ofensa”, téndose dado casos de acudir á Garda Civil para denunciar o “desaforo” e insistir en que fose “comisada” a pólvora do novenario. Como os Curas viñan esixindo aquelas tres amoestacións, ¡non eran doados os connubios secretos!

Os noivos saían cos padriños, e demais invitados, despois da cea, ao redor da casa da noiva, para dar: O padriño, tabaco e viño; e a madriña, roscas. Como adoitaban ser moitos, e de lonxe, os ruantes tocaban a pouco, así que os máis pícaros acudían con dúas ou tres chaquetas, e outras tantas carautas, para pasar desapercibidos en dúas, tres, catro..., ¡roldas!

A rúbrica destas “rúas” non sempre foi afortunada, pois tense dado o caso de que antigos pretendentes da moza, e/ou os seus amigos, fixesen algunha dellada: tirar cancelas, desfacer o palleiro, darlles carne con agullas aos cadelos..., ¡e incluso tiros!

Rematar esta serie “a tiros” non parece boa idea, así que lle prego ao lector que lea, “foguetes”, que con iso concluímos estas festas en paz, ¡en paz, pero cunhas lembranzas un tanto morriñosas! ¿Tería razón Jorge Manrique naquilo seu de que “... cualquier tiempo pasado fue mejor”?

¡Non o creo! ¡Todo é cuestión de quitárlle-lo zume ás flores, incluso ás chorimas dos toxos e das xestas, como fan as abellas, que con iso, a vida, coma o mel, vólvese doce!

Xosé María

Sentenzas, fías e ruadas na bisbarra de Castroverde

Función social das Casas Grandes

-XIX-

Achegas de

Xosé María Gómez Vilabella

Traer a colación este debuxo de A.Trillo ten por finalidade axudarlle ao lector a imaxinarse aqueles centros de reunión social, nocturna e invernal por suposto, pois, desde que o tempo permitía volver ás labores agrícolas, aquilo das ruadas adiábase automaticamente, ¡sen sesión de clausura!

Un sucedáneo tivémolo nos recentes “teleclubs” parroquiais, de función análoga á dos libros de “F.E.N.”, que por certo foron un fracaso, ¡e menos mal que algún deles serve, utilízase, como Centro Electoral! ¿Ían as tabernas a deixarse evaporar simplemente polo custe dun televexo, cadora máis baratos? A toda acción segue unha reacción, pero iso non o sabían, non o souberon calcular, aqueles sabios franquistas.

A Casa da Ruada facíaas posibles se cumpría un mínimo de requisitos: Grande de espazos, aínda que non fose Grande por avoengo. A falta de cheminea, una boa lareira. Se non tiñan luces de carburo, importaba pouco, ¡con tal de que abundase a leña! A chegada das cociñas “económicas”, tamén chamadas “bilbaínas”, cambiou bastante a forma de ser e de estar, pois prestábanse para xogar a brisca, pero non para os xogos das lareiras, pequenas e variadas representacións nas que tanto se tocaba a gaita como se facían xogos ou comedias improvisadas: Adiviñas, o xogo das prendas, a última copla, o último conto, etc. Xente conversadora. Mesa de levante, ou similar, para a brisca, se aínda non se tiña a “económica”. Tamén se agradecía que houbese fonógrafo, gramófono, ou gramola; e do 1.940, en adiante, que dispuxesen dun aparello de radio, así fose de galena. Con estes mínimos, ¡parladoiro seguro!

Algunhas reitorais tamén oficiaron como casas de ruada, pero con certas limitacións en canto á franqueza e á liberdade temática. Cando a Ama se poñía a topenear, ou o crego botaba man do breviario, ¡levantábase a sesión!

O rosario deixábase rezado nas casas, o gando, pensado, e os vellos pegadiños ao remol, cando non na alcoba. Despois diso, o farol de “gas”, ou o fachuzo de pallas; tamén servía un tizón se había que cruzar por un saltadoiro ou paso difícil. As mulleres, decote, coa roca, co fuso, ou a calceta. Os homes coa cachimba, ou cun librillo de papel de fumar de Alcoy. ¿Tabaco...? ¡Estaba racionado! ¡Pero non o estaban os tróqueles, ben sequiños, tamén chamados balocos! Non estaban racionados, que os tiñamos en tódolos valados do país, pero..., ¡o labrego non sabía que o seu principio activo é a dixitalina, que de tanto que activa a circulación pode causa-la morte!

As casas da Ruada, precisamente por iso, porque eran ricas e de certo consumo, cando non tiñan xastre coincidía a costureira; nun caso, ou noutro, co seu séquito de aprendices, circunstancia que elevaba, que reforzaba, a animación habitual. Outro complemento era o periódico, que sempre había alguén que lese algunha noticia en alto, e despois comentábase.

Esta función social das casas de ruada non era tan gratuíta como aparentaba, pois os habituais da mesma sentíanse “obrigados á casa”, así que nin facía falta avisalos para que colaborasen en toda ocasión de apuro, cavar, gadañar, segar, mallar... Este concepto de “casa”, nesta bisbarra de Castroverde, pero nas limítrofes, tamén, abarca moito: Desde as paredes ás relacións sociais. A “casa”, entre nosoutros, é un Ente, un Ente Social con vida propia, que por algo aínda se pon nas necrolóxicas iso de “da Casa Tal”, ¡así sexa un alcume pexorativo!

Coa Guerra, as ruadas, como é lóxico, perderon animación, animación e franqueza, pero o seu aforo a menos non foi porque a soidade era tremenda, e a xente tiña ganas de informarse, de oír, de saber... ¡O malo do caso era que os demais acudían coas mesmas apetencias, pero ninguén sabía, ninguén falaba, ninguén se atrevía a larga-los seus secretos, por nimios e por intranscendentes que fosen! O regreso, a reincorporación, dos soldados si que foi de epopea grega: Todos foran valentes, todos traían grandes “fazañas” que contar! ¡O retorno de Ulises! O inexplicable era que botasen por aló tanto tempo sendo tan aguerridos: ¿Por qué tardaron tres anos en cantar vitoria se cada un deles houbese chegado a Vinaroz en..., tres días?

...

Estoume lembrando dun daqueles parladoiros. Nunha daquelas ruadas tiñan a costureira, unha moza que pasara a Guerra en Madrid; e precisamente por vir de Madrid estaba moi solicitada..., ¡para encargarlle roupa a estilo de Madrid! Eu era un neno, e por tanto pasaba desapercibido, que ninguén sospeitaba que tivese unha libreta na casa, onde me dera por apuntar cantas cousas me fixeran graza na noite ou velada do día anterior. Un veciño, xa vello, de alí de cerca, pretendeu acaparar a conversa coa rapaza, de tanto que quería saber dos madriles; por certo, que amolando a un tal Ton, un Sarxento que viñera de permiso, e que se interesaba pola costureira en si mesma, vestidos e “madriles” á parte. Dicía o patrucio:

-Hai, muller, moito me presta coincidir aquí contigo, que me dixeron unha cousiña cousa que me trae a cabeza revolta. Díxome un soldado, pero, como menten tanto, ti vasmo confirmar, ¡ou desmentir! Que en Madrid, por unas toupeiras que fixeron para esconderse das bombas de Franco, ¡agora anda o tren!

-Pues le es verdad, pero no es el tren, sino el metro...; ¡el de medir, no, el otro! Lo malo que tiene es que la gente va de pié, y muy apretada...

O vello, un gran pícaro, escachizábase de risa:

-¡Agora entendo porque te apartas cando se achega o Ton; se aínda fose no “metro”...!

Pero o aludido, aquel Sarxento Ton, que aqueles días estaba de permiso, deulle a volta ao tema:

-Manoliña, para o que che vou cantar, non preciso achegarme. ¡Alá vai!

...

La higuera se secó, se secó,

porque tiene sus raíces fuera;

y mi chata ya no me quiere

porque ando de borrachera.

...

Non sei se por culpa da “borrachera”, ou porque a costureira viña farta de que a “apertasen” no “metro”, ligue non houbo, que ámbolos dous morreron célibes, ¡célibes e ceibes!

Sentenzas, fías e ruadas na bisbarra de Castroverde

Tensións e canles

-XVIII-

Achegas de

Xosé María Gómez Vilabella

Non fai falta penetrar na metafísica, que xa o temos na física: ¡Nin as propias veas, co correúdas que son, son capaces de resistir unha subida brusca de tensión! Así que, ou se rebaixa esa tensión, ou se reforza a canle respectiva, que tal foi desde Adán. A civilización, por paradoxal que pareza, foise perfeccionando grazas, precisamente, ao estímulo obtido desa satisfacción tan íntima e tan sublime que nos produce a nosa vitoria, persoal e social, sobre e con respecto as dificultades superadas. Esas dificultades producen novas tensións, pero do control das mesmas tiramos a grandeza e mailos azos da nosa constante evolución.

Se lee isto un urbano igual chega á conclusión, simplista por suposto, de que no rural todo foi paz e gloria, ¡églogas bucólicas de pastores namorados! Pero dáse o casual de que, comigo, a favor ou en contra, pero nunca neutral, está a miña “circunstancia”, a circunstancia orteguiana. Se así non fose, ¿como se pode explicar que os suicidios sempre abundaron no medio rural? ¡Non soportaron as tensións respectivas, non estaban preparados, mentalizados, para tanto, por pouco que fose!

Este medio, o que nós coñecemos, este de hoxe en día, xa non produce dicotomía co urbano, en mil aspectos, que incluso o supera en moitas cousas, das positivas, pero aquí e agora, nesta serie localista, estoume referindo ás dificultades xenéricas, habidas a través da nosa Historia. A burguesía naceu dos aduladores. ¡Si, si, non é broma! Empezaron como servidores e concluíron como mestres: da cociña, das letras, das armas, dos oficios, xograres, trobadores... Especializáronse como “provedores da Real Casa”, e lograron que o Señor, (castelo ou convento) lles facilitase un asentamento cabe do propio convento/bispado/fortaleza..., ¡para telos á man, dispoñibles! Así naceron os burgos, que o temos ben visible na configuración do Castroverde vello. En paralelo, o servo agrícola pasou séculos e séculos sen levantar cabeza, sen librarse do arado; e para máis inri, cando os Estados empezaron a concretarse, e por ende, a precisar fondos, inventaron algo que, teoricamente, ía ser unha liberación xeral, de beneficios mutuos: A redención foral, a desamortización. ¡Ía ser, pero non foi, porque os burgueses, que tiñan o diñeiro, e de paso, que non lles preocupaba aquela “excomuñón” coa que ameazaban os Curas para quen mercase aqueles bens chamados de “mans mortas”, lanzáronse a comprar, e fixéronse con lugares enteiros! Desde entón, neste novo ciclo histórico, paulatinamente, a salvación dos nosos labregos estivo nas remesas dos emigrantes, ¡cartos a cambio de mozos, xa criados e instruídos! ¡Vaia negocio! Mais, por se isto fose pouco, nos últimos anos, cantos chegaron a un nivel cultural de certa importancia, en lugar de poñer a súa sabenza ao servizo do campo, ¡opositaron!

Tamén é certo que as canles de desafogue ás que nos vimos referindo non naceron no rural senón que proveñen do trobadurismo señorial, puro plaxio ou inspiración. Cando os burgueses se pasaron ao teatro, comezando polos autos ou misterios e moralidades, ou apólogos, os campesiños recolleron aquel saldo, aquela liquidación. O que nos chegou a nosoutros ten as súas raizames no tensó provenzal; con dúas variantes: Na parte de Coruña, as regueifas; e na de Lugo e Braga, de ampla adaptación e poboamento suevo, ás sentenzas do galo. No tensó entaboábase unha disputa, e as súas estrofas formaban un diálogo contraditorio. Dous exemplos do tensó clásico reproducíronse nas óperas Tannhäuser, de Wagner, e Els Pirineus, de Felipe Pedrell.

En resumidas contas:

. Que o rural soportou, pero resistiu, por séculos, unha serie de padecementos, pagamentos, humillacións e incomodidades, que fan da nosa historia, Rural, Local, algo grandioso, heroico, admirable, ¡por máis que non chegue a saír nos libros de texto!

. Que desaparecidas, ou polo menos atenuadas, aquelas tensións, o Carnaval pasou a ser..., ¡una carnavalada! As máscaras actuais, comparsas, extravagancias..., só son unha mera lembranza, un certo desenfreo; non implican unha resistencia fronte á orde establecida, ¡suposto que perdeu a súa natureza opresora!

As tensións naturais no medio e na época a que nos referimos, subiron de temperatura polos anos 1.930, co combustible dos antecedentes expostos e maila doutrina que traían aqueles emigrantes retornados: Influencia protestante en Cuba, e democracia de estilo francés na Arxentina. Pero o fogo, nesta bisbarra, aplicáronnolo desde arriba e desde fóra. Os nosos paisanos, “Puchos” incluídos, sabían, eran moi capaces, e estábano demostrando cunha convivencia interparroquial, civilizada, de canalizar satisfactoriamente os seus conflitos, e por ende, os seus desafogues.

Para Samuel Butler, quizais o sociólogo que máis se detivo en analizar a problemática dos pequenos poboamentos, a cooperación e mailo conflito son os dous procesos básicos de vida destes grupos. Firey, pola súa parte, -citando só tratadistas que estudaron amplamente a problemática de explotacións de tipo familiar e illado, polarizadas polas vilas de cabeceira-, demostrou que incluso a competencia ecolóxica implica factores sociais, tales como o sentimento e mailo simbolismo. O conflito entre grupos –e aquí, como grupos, tomaríamos, fundamentalmente, as parroquias- aumenta a moral e a integración internas do grupo se hai unha anticipación da vitoria, quere dicirse, unha certa confianza na loita.

¿Anticlericalismo carnavalesco? Quizais houbo algún extremismo, particularmente nas celebracións do quinquenio 1.931/36, pero en todo caso hai que admitir e ponderar que o Concilio Vaticano II chegounos con retraso, así que o clero tivo a sorte de que os seus fregueses se comportasen con máis moderación da que cabía esperar neles despois de tantos séculos de humillante submisión, que non respecto. Mais, como as verdades a medias son mentiras, tamén é de xustiza recoñecerlle ao clero desta zona un comportamento moderador naqueles días, máis que aciagos, cegos, do Alzamento franquista. Iso non se contradí co feito, por citar só unha anécdota, de certo Párroco que se resistía a celebrar un funeral por un fusilado, acaso máis cristián có propio Cura. Por fin aceptou, e concorreron varios cregos, no ben entendido, segundo era uso e costume, de que lles había que levar á sancristía o condume, o xantar. Despois das exequias, o sancristán volveu á igrexa, e subiu á torre para toca-las doce; nisto, que se lle ocorreu mirar cara á horta do Cura... ¡Seis, seis cregos, correndo por entre os couceiros, coa sotana recollida...! O campaneiro non se atreveu nin a contalo, ¡en anos! Pero o día que o fixo, no parladoiro dunha taberna, o “causante”, alí presente, ¡oh casualidades!, tamén se atreveu a informar das causas: Tanto o irritaran aqueles Curas comellóns, encima de que se resistiran a oficiar polo seu parente, que lles sazonou aquel cabrito ao forno con..., ¡Sal de Higuera, que era o purgante que se lles daba entón ás bestas! O que nunca souben é se aqueles Curas chegaron a coñecer, ou a deducir, a clave da súa “purga”.

Para ilustrar unha tensión concreta, relativamente recente, temos o caso daquelas liortas habidas entre Montecubeiro e a Vila de Castroverde, derivadas da asunción das antigas xurisdicións. Extinguida a de Montecubeiro, e sometidos a Castroverde, as cousas quedaron acres por algún tempo, que así as recolle o poeta Lois do Cando (Luis González López), no seu poema A VISPERA DE SAN XOÁN, premiado en Lugo nun certame do San Froilán de 1.891.

Tan só un fragmento, literal, para confirmar este aserto:

...

Non hai quen vaya unha vez
á feira de Castroverde
que non lle enseñen os Puchos,
q´ese nome é o que teñen
sendo de Montecubeiro
os rapaciños enxebres.

I abofé que non é nome
q´os torule nin rebexe,
porque así os chaman todos
donde queira que estivesen.

Que teñen en Lugo a fama,
ben gañada, de valentes.
E co pau d´unha aguillada,
ou c´os puños si se quere,
métense entr´os paus sin medo,
donde ningures se mete;
i antes deixan o pelexo
que deixar dous pasos éles.

E, com´o boi turreón
que leva regañado sempre
o coiro, tamén estoutros
sacan a cabeza as veces
sangrando com´a un carneiro.

Póñenlle un trapo mentras
que se cura. D´iso os chaman
Os Puchos, en Castroverde.

...

(Próximo capítulo: Función social das Casas Grandes)

Sentenzas, fías e ruadas na bisbarra de Castroverde

A posible, pero improbable, resurrección do liño

-XVII-

Achegas de

Xosé María Gómez Vilabella

Agora que está tan de moda falar de asuntos que aínda son ciencia- ficción, lúas de mel na lúa, e cousas desas, ¿quen nos priva de teorizar acerca da resurrección do liño nesta bisbarra de Castroverde? De feito xa contamos coa bendición do párroco de Vilabade, o noso ilustre don Manuel, que, con ocasión das recentes conmemoracións da nosa “catedral” e das súas fundacións, ¡entronizou! o liño, as súas artes e mailas súas virtudes, ¡na propia catedral!

Se fósemos estremeños, xa o tiñamos o liño mecanizado, e incluso cobradas aquelas primas do Mercado Común... ¿Lémbranse daquel affaire? Moito me temo que nin recordamos cómo era a planta, así que haberá que reproducila; polo menos, graficamente:

O liño é unha fibra meritísima; no vexetal, despois daquelas follas de parra das que nos fala o Xénese, nada tivemos de maior utilidade para cubri-las nosas vergoñas; e logo que se daba do mellor nas terras desta bisbarra. Lémbrome daqueles anos da fame, na posguerra, que se volveu a sementar no mellor das hortas, ¡de tanto que interesaba obter unha boa colleita! Os meus recorridos de entón non pasaban de Montecubeiro, Pena, Bolaño, Vilabade e mailo alfoz do Villariño de Castroverde, pero víase florear de par de todos aqueles camiños; ¡flores azuis, miúdas pero, bonitiñas! E logo que na feira de Castroverde vendíase, ou encargábase, toda clase de instrumental, empezando pola súa semente, pola liñaza, que a presentaban nunhas taleigas ou fardelos, igualmente de liño, ben cativas por certo, que era a mellor proba da súa estima e da súa ración ou dosificación.

Ao liño, para que sexa rendible, non se pode volver sen estudalo a fondo, sen mecanizar o seu cultivo, así como a técnica, complexa por certo, da súa elaboración. Ora ben, contando cunha saída téxtil, asegurada a súa utilización, o liño pode competir coa la e co algodón. O resto dos tecidos actuais son pura química, e por tanto, desagradables ao tacto, e se me apuran, moitos e deles, nocivos para a saúde dos usuarios.

En canto á valía das nosas terras, coa advertencia de que cansan do liño, sendo preciso alternar con outros cultivos, cada ano, ou mellor, cada dous, aquí dáse a pluviosidade e maila altitude axeitadas, que non deben pasar dos 750 mm ., nin dos mil metros de altitude. Prefire as terras ácidas ás calcarias, etc. ¡Exactamente o noso! Admite o regadío, pero sen excesos que apodrenten as raíces.

Créese que llelo debemos aos romanos, que o utilizaron para todo, desde a vestimenta ás velas dos seus barcos. ¡Non todo foi levar, que algo trouxeron eles!

Os nosos carpinteiros lograron verdadeiras obras de arte creando, fabricando, aqueles instrumentos que requiría o tratamento do liño. Algúns deles:

O ripo, ou ripa, con pugas, que arrincaban a semente da planta, sen estrago nin desperdicio.

O mallo, ou malle, menos bruto có de mallar o centeo, pois tratábase unicamente de iniciar o desfebre da planta.

Mazo, ou maciño, que se utilizaba sobre un banco de madeira, ou pedra lisa. Despois diso, aínda se lle daba un repaso coa gramadeira.

Coa tasca, ou tascón, avanzábase no proceso de deixar a fibra ao ar, máis limpa, exenta de cortizas e doutras impurezas. O complemento da tasca era a espadela.

O rastrel, ou rastrelo, segundo os sitios, proporcionaba, mediante un cardado, a clasificación das febras, xa que as curtas e grosas retíñanse nas pugas de ferro, quedando liberadas, na propia man do cardador, as máis longas e finas.

De seguido, entraba en danza o fuso, co liño suxeito á roca, da que se ía estirando para formar o fío, habilmente terso, ¡á forza de dedos e de xiros!

A partires do novelo, aínda viña un cento de manipulacións, entre elas: a madeixa, a cocción en cinsa para o seu branqueo, as lanzadeiras, o tear, con trama e urdime, o batán, etcétera.

¿Prendas de liño? ¡Todas, desde os xustillos ás mantas!

Aquí damos por concluída esta evocación do liño transcribindo uns cantos refráns que denotan a importancia que tiña, e se lle recoñecía, recollidos por varios autores, en especial por Gil de Bernabé:

A estopa, como é fiada; a moza, como é criada.
A muller é fogo; o home estopa: vén o demo e sopra.
Á mala fiadeira, a roca faille denteira.
Quen teña fillas para casar, merque rocas para fiar.
Muller que non colle o fuso, e home que colle a cama, dádeos de boa gana.
Mentres ande na eira o xugo, que ande na casa o fuso.
Home que fía, muller que asubía, e galiña que canta coma o galo,
arrenego deles coma do diaño.
Muller fiadeira, fai boa casadeira.
A que ten liño e o dá a fiar, é coma a que pare e dáo a criar.
Mentres teña o meu tear, camisa non me ha de faltar.
A muller goberneira, cría o fillo, e de paso, fía e fai a tea.
Capa, saio e calzón, do mesmo liño son.
O bo pano, dura dez anos; pero na muller, a guapura, tanto non dura.

¿Qué, animámonos; volvemos ao liño?
Pensádeo ben, pois, con maquinaria axeitada, vale a pena.
¡Coido que si!

Sentenzas, fías e ruadas na bisbarra de Castroverde

O laboreo do liño

-XVI- Achegas de

Xosé María Gómez Vilabella

Teño dúas explicacións para o que ides ler seguidamente: Unha delas é para que vexades, por comparación, a afinidade tan exacta e completa, para os que lembren aqueles tempos, que existía entre o tratamento que lle dabamos en Castroverde ao liño, có practicado no Norte de Portugal, nosos veciños, e sen embargo, amigos; curmáns, máis ben. A outra é que, no meu criterio, non nos vén nada mal practicar, de cando en vez, un pouco de portugués, pois, ademais de parentes, ¡somos socios niso do M.C.! Con estas ideas, acolléndome á vosa comprensión, doulle a palabra a Antônio Lourenço Fontes, páx. 166/170 do seu libro “Etnografía Transmontana!, vol. II:

... As ocupaçoes que o linho proporciona sâo motivo de festas... Aí por Maio semeiase, de prefêrencia, em terras chairas, de regadio. A terra bem cavada e estercada é achairada com um engaço. Estáa pronta a receber a linhaça, que debe ser semeada muito basta, para nâo cair o liño. Ao nascer é preciso mondá-lo e regá-lo amiúde. No dia de S. Joâo espeta-se como em todas as culturas um ramo desabugueiro, ou um S. Joâo para que este santo proteja a cultura. Tem virtude a orvalhada de S. Joâo, por isso recomendam rebolar-se a gente no linho, antes e nascer o Sol, talhar a camisa. Aí por Junho, faz-se a arranca do linho. Chamam-se as moças para o arrancar e moços para o ripar. Os moços juntam os braçados de linho que as mulheres arrancam e colocam-no perto do ripo. Enquanto nâo têm que ripar passam o tempo a meter-se com as moças a treparlhes o linho, para lhes darem mais que fazer.

Para ripar o linho, há o ripo. Um banco de 2,50 metros com enorme pente de madeira, ou de ferro, no sentido vertical. Sentam-se os ripadores, um de cada lado de cachapernas e cada um pega no linho pelo lado da raiz e bate-o alternativamente contra o pente, puxando, para que o baganho se desprenda, caindo para o châo, atarapetado com mantôes de farrapos. Depois de ripado vamos empoça-lo no rio. Carrega-se num carro de vacas ou mais, e vamos para o rio ou regato. É uma festa. Os moços e moças vâo gostosos ao rio onde brincam, fazendo que se agarram e afogam. Alguns é o único dia do ano em que dâo banho, especialmente as velhas. Uma vez no rio, e escolhido o poço para empoçar, o linho coloca-se no leito do rio, com grandes pedras em cima, para a torrente nâo fugir com os molhos. Tem de estar no rio cerca de 40 dias para que coza e apodreça a casa.

Pôe-se a secar na eira, até abrir com o calor e soltar a linhaça. Já seco vai servir para encher travesseiros e colchòes. A linhaça, depois de limpa, uma parte vende-se, outra guarda-se prà semente e outra para remédios caseiros, as célebres papas de linhaça. O linho costumam pô-lo a secar 15 dias, depois de empoçar. Está 8 dias a secar e vai a empoçar mais 8 dias. Findos os quais volta a secar na eira ou no lameiro, perto do rio. Uma vez seco, pode-se maçar. O lugar de maçar sào os maçadoiros comunitários, pedras lisas e compridas que possam servir de assento para a mulher que segura o linho.

Servem de maçadouro em casa as parrogueiras da cozinha, e ao ar livre os assentos ou muros das eiras e dos adros. Há pedras que têm desde sempre o nome de maçadoiroem várias terras. Cada mâo de linho é uma manada, que despois de maçada se coloca aos pares, até fazer doze pares, 24 manadas, que fazem um afusal que é atado com um bancelho de palha. Antes de atar o afusal, deluba-se, para saírem as arestas e facilitar mais o espadar. O acto de debular é difícil, pois é preciso segurar as duas pontas, com as duas mâos, e esfregar o linho até largar a parte lenhosa ou arestas.

Vem o Inverno das noites grandes. Chamam-se umas poucas mulheres para atascar, esbouriçar ou espadar o linho. Cada mulher leva os seus tarabelos, espadela e espadeleiro ou cortiço. Dentro de uma corte ou curral, e cada uma à volta, junto das paredes e a candeia no meio. Os moços entretêm-se, sâo os que dâo as primeiras espadadelas, “amansam as ´strigas”, pois ao princípio estâo duras. Outros cá de fora pôem cheiroças às mulheres, como na pisada do vinho. Depois sâo as moças e mulheres que fazem o resto. O espadeleiro é uma tábua de meio metro de alto, larga na coroa e mais estreita no pé, cravada numa base em sentido perpendicular. A espadela é uma espécie de facalhâo, ou catana, de pau de nogueira, ou carvalho, com uma abertura no extremo, para meter a mâo. Tem uma parte afiada e a outra mais grossa. Com aquela bate-se no linho que cai de lado no espadeleiro ou cortiço, segurado com a mâo esquerda. As mulheres, de joelhos, vâo espadelando as estrigas, até caírem todos os tomentos. Os tomentos que caem sâo ainda aproveitados conforme se vai espadando, juntam-se à estriga. Na segunda volta, ou seja, na limpa, separam-se os tomentos de linho bom.

A 1ª vez que se asseda, tiram-lhe os cabeços, a estopa máis grosa, que servirá para os lençois, para tenais nas eiras. A outra parte da estopa, mais fina, é para saias de mandil, lençois para a cama. O que fica depois da asseda do linho é a fina estriga que servirá para fiar e tecer lençois finos, camisas de homem e mulher, calças para as festas, etc.

¿Que; Portugal quédanos lonxe? ¡Pois, non; nin no tempo nin no espazo! O caso foi que, no segundo terzo do século XX, tan só se daban apertas Franco e Salazar, dous afíns, e á vez receosos, un do outro: ¡Salazar temeroso dunha “invasión”, e Franco utilizándoo con orgullo, case que desprezativo, coa única finalidade de utilizalo como intermediario para recaptar, para propiciar, unhas mellores relacións con Inglaterra!

¡Se viaxásemos algo menos ás Quimbambas, e algo máis á “parroquia” veciña, non só aforraríamos euros senón que gozaríamos de importantes descubrimentos familiares! A propósito disto, ¿quen se anima para ir, un xoves, á feira de Barcelos, que non pilla lonxe, sequera sexa para comparar coa nosa, coa de Castroverde?

Sentenzas, fías e ruadas na bisbarra de Castroverde

Corridas do galo e Tribunais da Pascua

-XIV-

Achegas de

Xosé María Gómez Vilabella

Tribunais da Pascua. (Continuación)

Avogados (A. = Acusador; D. = Defensor) que actúan desde os seus cabalos, sen tarima de “Tribunal”.

.../...

A. Con el permiso de todos, - aquí en medio de la Sala ,
sepan que soy el Abogado - de la Acusación privada.
Hola, mi amigo Jacinto, - ¡con que tú el Defensor...!
¿Y no se te arruga la barba - delante del Acusador?

D. A las órdenes de ustedes. - está Jacinto Igualador;
saben que soy el Abogado - que defiende a Blanca Flor.
Me gustaría saber, - mi respetable señor Pajerto,
¿a cuántos se ha comido Vd., - que viene tan flamenco?

A. Te has metido en una Causa - que no saldrás con ella,
pues los delitos exigen - que se queme esta Doncella^.
¿Estaría evocando á “doncella” Juana de Arco?

D. Por tus malas intenciones - de quemar un ser hermano,
a la cola de un pollino - tu debías de estar atado.

A. Por marcharse de sus padres - y meterse a maleante,
se tiene que hacer justicia - castigando al delincuente.

D. Se marchó de donde sus padres, - porque ellos la abandonaban,
que éstos se iban de juerga - y la niña en casa encerraban.

A. En la casa donde sirvió, - ¡no lo heches en olvido!,
ha desecho un matrimonio - traginándose al marido.

D. Por gustarlle ella al hombre - se sabe la perseguía;
pero Blanca Flor no tiene culpa - de haber nacido bonita.

A. Después de engañar a este hombre - se fué por aquellos barrios,
conviviendo muy divertida, - ¡con solteros y con casados!
Diante dos rapaces, os mozos usaban estes eufemismos, tales que “As divertidas”, “A María dos Quintos”, etc.

D. No sea tan mal hablado, - y deje en paz su vida privada,
que lo que haga cada cual - a Vd. no le importa nada.

A. Veo que te gustan las mujeres, - y por éso las quieres defender,
pero en esta ocasión - te prometo que llevas las de perder.

D. De sacarla en libertad - le he dado yo mi palabra,
y lo he de conseguir - o te rompo a ti la cara.

A. Con tus tontas apariencias - he quedado convencido
que en algún manicomio - debías de estar metido.

D. Si la justicia fuese severa - no debiera consentir
que un hombre de tu mala fe - tuviera derecho a vivir.

A. Con esas tontas defensas – he quedado convencido
de que en algún manicomio –debieras estar recluído.

D. De sacarla en libertad – le he dado yo mi palabra;
y lo he de conseguir, - ¡o te rompo a ti la cara!

A. Porque esta se ha de quemar – como manda la justicia;
por perversa y por malvada, - por indecente Straperlista.

D. Como el Straperlo es moda, - no puede ser delito;
y que Blanca Flor no se quema - muy en serio te lo digo.

A. No te pongas tan flamenco, - y habla mucho más bajo.
¡Exijo yo que se queme - y a ti te mando al carajo!

D. Si tienes lo que los hombres, - bájate de ese caballo,
y aquí en medio del campo - nos veremos mano a mano!
Aquí báixanse dos cabalos e simulan unha loita corpo a corpo. Sepáranos os fareleiros.

A. De que es justa mi petición, - entérese usted, don Jacinto;
¡vea lo que dice el Código, - en el artículo ciento cinco!
É unha mera concordancia rítmica. O Defensor acepta o Código, fai que o lee e recolle do seu interior un billete, que garda no peto, disimuladamente. Todo serio, diríxese á moneca:

D. Después de bien enterado, - me ha causado gran dolor
ver que es imposible salvarte, - mi preciosa Blanca Flor.

D. No se puede hacer nada, señorita; - tenga usted resignación
porque la Ley puede más - que toda mi buena intención.
Seguidamente diríxese ó público, precisamente ós que o viron aceptar e garda-lo suborno:
De esto tomemos ejemplo, - que más tarde o más temprano
al que obra mal y sin conciencia - le suele venir el pago.
Nada más me queda, señores, - que alegar en mi defensa;
¡sólo a las chicas solteras - hacerles una advertencia!
Con hombres de otras mujeres - procureis ser formales;
¡más vale quedar solteras - que pasar por estos trances!
Me retiro a descansar - terminada esta defensa;
¡ahora que el señor Juez, - obre según su conciencia!

Redobres do tamborileiro para tensa-la atención. O Xuíz, que estivera un tanto distraído, érguese firme e solemne nos estrobos do seu cabalo, recolle a queixada, e, con voz solemne, pronuncia a

SENTENZA

Xuíz

Es un caso tan horrible - que tiemblo al hablar;
pero la Ley es severa - y no se puede vacilar.
Revisado el Atestado - y comprobados los delitos,
¡mando que sea quemada - en este cruce de caminos!
Es dura, señores míos, - esta pena consabida,
pero es la Ley , - ¡ y asi tiene que ser cumplida!
Se debe emplear la Ley - para corregir la Humanidad ;
para que con estos ejemplos - escamienten los demás.
¡En este mismo momento - mando que le planten fuego;
y le doy el tiempo necesario - para que haga testamento!

Adiántase o Escribán, co seu recado de escribir:

En nombre de buen cristiano - y de la buena ventura,
aquí estoy para redactar- el Testamento de la criatura.
Me han nombrado Notario, - ¡San Patricio me dé acierto,
que no me salga una copla - en lugar de un testamento!
Según manifiesta, Blanca Flor - no tiene ningún pariente,
Así que reparte su fortuna - de la manera siguiente:
A las niñas de quince a veinte - que sean gapas y buenas,
a esas no les deja nada - que bien se gobiernan ellas.
A las de veinte a veinticinco - les deja un capital,
a ver si así puede ser - que se lleguen a casar.
A las de veinticinco arriba - deja en Sevilla un convento
para que se metan monjas..., - si no logran casamiento.

Parece unha referencia á dona Inés do Tenorio.

Deja una pieza de estopa - para que se hagan camisas,
fajas y pantalones - las chicas más presumidas.
Bienes no le quedan más, - pero os dá buenos consejos,
que aunque no alimenten - a más de una le harán provecho:
No seais mozas presumidas - y os casareis primero;
los hombres las quieren monas - nada más que para el juego.
Digo también que por morir pronto- no tengais ningún pesar,
que en este pícaro mundo - poco bueno hay que esperar.
Nunca sigais mis costumbres- pues ya veis el resultado;
por ser una lujuriosa – bien caro lo estoy pagando.
Si después de que me quemen - quedase algo sobrante,
se lo dais a este Juez, - ¡y que le sirva de purgante!
A mi Defensor le dejo - todo el camino para correr,
se llevó mi dinero - ¡sólo por dejarse convencer.
Terminado mi testamento - pagareis a este Escribano
y los derechos a la Hacienda - antes de cumplirse el año.

O Autor, ademais de busca-lo asonante, dá unha alerta ós seus veciños para recordarlles a perentoriedade no pago dos Dereitos Sucesorios.

Despois da queima e dos foguetes, baile,
PERO,
con día para chegar a casa,
¡de escarmentadas!

Sentenzas, fías e ruadas na bisbarra de Castroverde

Corridas do galo e Tribunais da Pascua

-XIII-

Achegas de

Xosé María Gómez Vilabella

Tribunal da Pascua constituído para xulgar a unha boneca chamada

Blanca Flor.

Defensora, unha muller. Asombroso naquela época, pero constitúe unha proba máis, de rango documental, cultural, da importancia e da categoría que sempre se lle deu á muller nesta bisbarra de Castroverde.

Defensora
A contestar la demanda – de la joven Blanca Flor,
y a las órdenes de ustedes, - aquí está Rosa Campoamor.
Del expediente instruído – muy bien me he enterado:
Está lleno de mentiras, - al menos el Atestado.
Aclararé punto a punto – el error del Atestado
cuando tenga por delante – al Acusador Privado.

Acusador
Con el permiso de todos. – De pié, y ante la Sala ,
aquí está el Abogado – de la acusación privada.
Como me llamo no importa. – Soy Acusador Penal,
y sostengo la acusación – de este crimen sin igual.
A esta niña de la defensa, - señorita Campoamor,
las piernas le temblarán – delante del Acusador.

Defensora
Ya se ve que la ignorancia – suele ser muy atrevida;
aunque soy del sexo débil – no le tengo cobardía.

Acusador
Esa mujer engañó a un hombre – diciendo que lo quería,
y desde que se casó, – con otros chicos ella dormía.

Defensora
Ese hombre la abandonaba – sin cumplir con su deber.
¡Quien no valga para casado – no debe engañar mujer!

Acusador
Para chuparle la plata – pronto se casó con él,
y luego se divorció – sin cumplir con su deber.

Defensora
Hizo bien en divorciarse – teniendo una causa justa,
que para eso está la Ley. - ¡No crea que me asusta!

Acusador
No me diga que es legal, - muy en serio se lo digo,
una mujer que de casada – envenena a su marido

Defensora
Muchos más hombres se han muerto – que nadie envenenó;
A este se le acabó el arriendo – y el pobre, de viejo, se murió.

Acusador
Además es comunista, - de filiación declarada,
y por estas necedades – debe ser castigada.
“Necedades”, “necios”, eran os cualificativos que empregaban os Curas para referirse á xente de esquerdas.

Defensora
Porque sea comunista – no hay derecho a castigarla;
¡uno tiene el ideal – que le dá su real gana!

Acusador
Esta debe quemarse, - como quemó los conventos,
para así, de esa manera, - hacer los escarmientos.

Defensora
Obran con doble intención – los que queman los conventos;
y luego embrollan lo que quieren – para cubrirse con ello.
O Autor recolle aquí a dialéctica que se suscitou sobre algunhas queimas sospeitosas ou nunca ben demostradas as imputacións.

Acusador
Además, según se prueba, - solicitó a un casado;
delito que en conciencia – debe ser muy castigado.

Defensora
Bien poco debe valer, - aunque éso fuera verdad,
el hombre que se domina - de una menor de edad.
Neste inveterado respecto á muller entraba a escrupulosidade e os miramentos coas máis novas. Nesta zona non se deron, normalmente, abusos deshonestos con menores.

Acusador
Para que usted se convenza – de sus grandes extravíos,
ya verá lo que aquí declaran – algunos de los testigos.

Defensora
Jóvenes que me escuchais – acercaros a mi lado.
¡No debemos consentir – este machismo declarado!
Blanca Flor no se quema – porque sea una mujer:
¡Aquí estamos las de su sexo – que la vamos a defender!
No encuentro para el castigo – causa alguna conocida.
¿O es que la mujer no tiene, – también, derecho a la vida?
A “claque”, entre o público, produce un gran alboroto, que por suposto estaba programado.

Defensora
Calmaos, jóvenes lindas; - pido que tengais paciencia,
y esperemos, confiadas, - al fallo de la Sentencia.

Outra “Pascua”, tamén chamada Blanca Flor. (O que non se me alcanza é o moito desta reiteración nominal; pareceríalles expresivo, pero non se observa plaxio coa anterior).

Nesta interveñen: Gardas, testemuñas, acusador privado, defensor, xuíz e un notario.

Atestado
A todos pido silencio, - y un poco más de atención,
para que oigan y se enteren – de esta mi declaración.
Se trata de un caso grave – lo que voy a manifestarles,
pues esta chica incurrió – en tremendas responsabilidades.
Se llama Blanca Flor, - y de nación asturiana,
de la pintoresca villa – de Pola de Laviana.
Abandonó a sus padres – cuando sólo quince años tenía,
y se marchó a un pueblo – de la provincia de Sevilla.
Enseguida que llegó – muy pronto empleó su arte:
¡En unión de otra gitana – dedicábanse al pillaje!
Empleando sus embustes – se hizo pasar por honrada,
engañando a una familia – que la tomó de criada.
Entonces allí vivía, - felizmente, un matrimonio,
pero al poco tiempo, - señores, había las del demonio.
Muy pronto de su marido – la señora se llegó a mosquear,
porque el diablo de la criada – le solía acariciar.
Con este hombre siguió – hasta lograr y conseguir
que él dejara a su mujer – para con ella convivir.
No tenía aún con ello – satisfechos sus deseos,
pues no sólo con este hombre – terminaron los jaleos.
Las señoras de otro barrio, – donde fueron a vivir luego,
muy pronto se encontraron – con sus maridos en juego.
Pero estas sevillanas – pronto le aplicaron medidas:
¡La devolvieron a Asturias – para quedarse tranquilas!

A Garda Civil, a petición das “forzas vivas” de cada lugar, trasfegaba de continuo nos xitanos devolvéndoos ó lugar da súa procedencia.

Cuando vino la Revolución – se ha hecho miliciana,
y en las filas enemigas – se sabe que fue Comisaria.

Parece que se refire á Revolución de Asturias do ano 1.934

Cuando por tales fechorías – la buscaba la Justicia ,
ha burlado a los Agentes – internándose en Galicia.
En el pueblo donde vivía – pronto le siguieron la pista,
pues ella aquí actuaba – de indecente strapelista.
Refírese ó “affaire” ou corrupción do xogo, no bienio 1.933/36. A acepción vulgar deste termo veu despois da Guerra.

Sus vecinos dan conocimiento –enseguida a la justicia;
la buscaron mis Agentes – y aquí está detenida.
Hechas las diligencias – quedo todo bien comprobado,
y que es la verdad, señores, - lo demuestra al Atestado.
Terminado mi Informe – esperaré por aquí, al lado,
Puesto que prisa no tengo, - ¡hasta ver el resultado!

Xuíz
Admito como Acusador Privado – al Letrado Sr. Pajerto,
quien tiene ya la palabra, - ¡y que Dios nos dé acierto!
Pero también se le nombra – de Oficio un Defensor:
Aquí tenemos otro Abogado, - que es don Jacinto Igualador
...

A intervención dos Avogados, no capítulo seguinte.

_____